ایرنا – از قنات تا قناعت

ایران کشوری خشک و نیمه خشک است، از این رو کمبود آب و منابع آبی همواره یکی از چالش های اساسی این کشور از زمان های دور بوده است؛ بر این اساس ایرانیان همواره به دنبال راه حلی برای مقابله با این مشکل بودند که همین مساله منجر به احداث قنات شد.
همواره تمدن ها در کنار رودخانه ها و منابع آبی شکل گرفته است اما سوال این است که آب مورد نیاز شهرهای ایجاد شده به دور از این منابع چگونه تامین می شد که تاریخ نشان می دهد این نیاز ابتدا از طریق حفر چاه و سپس با گذشت زمان و کشف قنات مرتفع می شد.
قنات در کشورهایی که بخشی از ایران بوده اند یا ارتباط فرهنگی با ایران داشته اند دیده می شود، در بین النهرین به ویژه عراق، سوریه، پاکستان، افغانستان، غرب چین، کشورهای جنوب روسیه، برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس، شمال آفریقا و جنوب اروپا قنات دیده می شود اما تعداد قنات های موجود در ایران به تنهایی از تعداد کل قنات های خارج از ایران بیشتر است.
بر اساس آمار وزارت نیرو حدود ۳۶ هزار و ۳۰۰ قنات در ایران شناسایی شده است، قنات هایی در ایران وجود دارد که بیش از ۲ هزار سال آبدهی دارند این در حالی است که سیستم های مشهور آبدهی روم همه به آثار باستانی تبدیل شده اند.
حال که کشور در دوره خشکسالی و کم آبی قرار گرفته به اعتقاد احسان آخانی به عنوان فردی که حدود ۲۰ سال است در زمینه قنات فعالیت می کند؛ قنات، حکمرانی صحیح آب است و می تواند کشور را از کمند کم آبی نجات دهد.
وی روز سه شنبه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: با توجه به نوع توپوگرافی فلات ایران و ساختار زمین شناختی، در یک سری نقاط چشمه ها، رودها و جریان های مختلف آبی داشتیم اما در یک سری نقاط در ایران آب در اختیار نبود از این رو آمدند از یک فناوری استحصال آب به عنوان قنات یا کاریز استفاده کردند.

*** آب قنات آب غیر مفت بود
میراب دو قنات در استان مرکزی افزود: قدمت قنات در تاریخ تا ۲۵۰۰ سال هم می رسد مانند قنات قصبه گناباد ، قنات وزوان اصفهان ( ؟ ) و قنات ابراهیم آباد اراک که قدمت آنها از هزار تا ۲۵۰۰ سال است.
وی درباره فلسفه ایجاد قنات توضیح داد: تمدن ایرانی می خواست زندگی کند، بخشی از تمدن در کنار نهرها، چشمه ها و رودخانه ها بود اما بخش هایی از این منابع بی بهره بودند بنابراین مجبور بودند نیازهای آبی خود را چه از نظر بهداشتی، چه تامین مواد غذایی برطرف کنند از این رو به احداث قنات یا کاریز روی آوردند.
آخانی افزود: ایرانیان به شکلی خاص به این فناوری دست یافتند که این فناوری در هر نقطه ای از کشور به شکلی است،به عنوان مثال در برخی نقاط قنات هایی حفر کردند که عمق برخی از میله چاه های آنها ۳۰۰ تا ۳۳۰ متر هم می رسید که به نظر می رسد این میزان عمق به علت محدود بودن آب بوده است یعنی آن میزان آب در اختیارشان نبوده که به راحتی به آن دست یابند و از سوی دیگر امکانات امروز مانند برق و یا پمپ در اختیار نداشتند و این موجب می شد تا به درستی فکر کنند و قدر داشته های خود را بدانند.
وی تاکید کرد: چون اعتقاد داشتند آب قنات آب غیر مفت است در واقع آبی است که با زحمت استحصال می شده و برای حفظ آن هم تلاش می کردند.

*** سایه ترومن بر روی قنات ها
این فعال محیط زیستی ادامه داد: در اواخر دهه ۳۰ با تصویب اصل چهار ترومن در مجلس ملی اتفاق بسیار بدی در عرصه توسعه در ایران افتاد، از زمانی که قنات در ایران حفر شد تا اواخر دهه ۳۰ و اوایل دهه ۴۰ آبیاری کشتزارها و مزارع با قنات، رودخانه ها و نهرها انجام می شد و اتفاق خاصی هم نمی افتاد.
‘ هری‌ ترومن رییس‌ جمهور وقت آمریکا بعد از جنگ جهانی دوم، برای ایران و برخی کشورهای دیگر کمک ‌های فنی، اقتصادی و نظامی را تدوین و اجرا کرد که اصل ترومن معروف است.’
وی ادامه داد: در اراک قناتی وجود دارد که در دهه ۲۰ حفر شد یعنی قنات جوانی است این به آن معنا است که تا ۱۰۰ سال گذشته هم مردم به قنات اعتقاد داشتند، اواخر دهه ۳۰ با تصویب قانون ترومن و شروع فرایندی به نام ‘ ایران نوین ‘ موجب شد تا در بعضی از دشت های ایران فناوری حفر چاه و برداشت آب توسط پمپ اتفاق بیفتد این اتفاق برای تولید کننده خوشایند بود چون آب به راحتی در اختیارش قرار می گرفت و اراضی بیشتری زیر کشت می رفت حتی امکان کشیدن آب از زیر زمین برای آبیاری اراضی که قنات قادر به آبیاری آنها نبود، امکان پذیر شده بود.

*** قنات تعیین کننده میزان زمین زیر کشت
آخانی اظهار داشت: قنات یک آب ثقلی است و مشخص می کرد که کجا و چه میزان از زمین کاشته شود در واقع به نوعی حکمرانی صحیح آب بود که توسط قنات صورت می گرفت، اعتقاد داریم که یکی از بحران های کنونی آب به دلیل حکمرانی بد منابع است اما قنات این حکمرانی درست را در اختیار ما قرار می داد.
وی افزود: به عنوان مثال اگر دبی آب یک قنات ۱۰۰ لیتر در ثانیه بود ۱۰۰ هکتار زمین نیز کشت می شد ، کشت بهاره و پاییزه مشخص می شد، یعنی میزان و نوع کشت بر اساس دبی آب قنات تعیین می شد اما اکنون چه اتفاقی افتاده است ؟ ابتدا میزان زمین زیر کشت را مشخص می کنیم بعد از آن به فکر تامین آب مورد نیاز بر می آییم.
میراب قنات با اشاره به اینکه چاه چرخه طبیعی کشت و آبیاری را تغییر داده است گفت: روستاها در گذشته دو نوع کشاورزی داشتند دیم و آبی، البته الان هم همین است اما امروزه الگوی این دو کشت تا حدودی تغییر کرده است، اراضی دیم که مشخص است و با نزولات جوی آبیاری می شود، اما اراضی آبی از آب قنات تامین می شد، قنات یک آب ثقلی بود و در شیب های مشخص به کشاورز می گفت مثلا امسال ۵۰ لیتر در ثانیه آب دارم که می توانید بر اساس این میزان، برنامه ریزی و کشت کنید در واقع این عقبه تاریخی است که دو هزار سال قدمت دارد.
وی افزود: بعد از دهه ۴۰ و اوایل انقلاب بخش زیادی از اراضی دیمی به آبی تبدیل شد و آب مورد نیاز آن نیز با چاه تامین می شد، با این کار یک آسیب جدی به منابع آبی قنات که منابع آبی سطحی و ثقلی بودند وارد کردیم ، یک کاسه را در نظر بگیرید قنات از کنار آن آب مورد نیاز خود را برداشت می کرد اما آمدیم در مرکز آن کاسه چاه حفر کردیم و به مرور به بیش از ۷۶۰ هزارحلقه چاه در کشور رسید؛ آیا این تعداد چاه اجازه می دهد قنات ها جانی داشته باشند؟

*** بهره مندی چینی ها از قنات
وی با اشاره با اینکه چینی ها از این فناوری به خوبی بهره برداری کردند افزود: در یکی از استان های چین ۲۰ تا ۲۴ قنات وجود دارد که ایرانی ها برایشان حفر کردند، می دانید که احداث قنات از ایران شروع شد، خراسانی ها انسان های مستعدی بودند، کرمانی ها و یزدی ها حفار های ویژه ای بودند، در اصفهان و استان مرکزی حفار های خوبی وجود داشت، اصل قنات ها در خراسان، خواف، یزد، کرمان، استان مرکزی، همدان، تهران و سمنان واقع شده اند.
آخانی ادامه داد: چینی ها هم از این دانش استفاده و قنات حفر کردند، در دهه های گذشته که دچار بحران آب شده بودند قنات ها را با کمک متخصصان ایرانی و داخلی خودشان احیا کردند و برنامه های کشت خود را بر اساس میزان دبی آب قنات ها تنظیم کردند.

*** غفلت از قنات با ورود پمپ
وی تاکید کرد: این موضوع را ایرانیان قدیم می دانستند اما در سده جدید از آن غافل شدیم، البته این اتفاق نامبارک زمانی رخ داد که پمپ ها وارد کشور شدند و آب به راحتی در اختیار کشاورز قرار گرفت، در واقع یکی از آفات جدی ما راحت زندگی کردن بود، در حالی که آب قنات آبی بود که با زحمت به دست می آمد.
آخانی اظهار داشت: قنات طی قرن ها توانست جوامعی تربیت کند که فرهنگ در کنار هم بودن ، با هم بودن و حل مشکلات با مشارکت را یاد بگیرند، یعنی قنات توانست مدت ۲۵۰۰ سال این فرهنگ را حفظ و در جامعه نهادینه کند که افراد یاد بگیرند با آب چگونه برخورد کنند اما حرکت به سمت ایران نوین آنرا تحت الشعاع قرار داد.

*** فراموشی قنات ها همزمان با فرایند نوین شدن ایران
وی با بیان اینکه مساله نوین شدن نیست بلکه مهم نحوه نوین شدن است، گفت: فرایند نوین شدن از دهه ۴۰ تا اوایل انقلاب اتفاق افتاد؛ کشور بعد از انقلاب وارد جنگ تحمیلی شد که باعث شد بی برنامگی در آب صورت گیرد که صدمه آن متوجه قنات ها نیز شد.
آخانی افزود: من به عنوان فردی که حداقل ۲۰ سال مستقیم با قنات زندگی کرده ام اعتقاد ندارم بی آبی و خشکسالی مقصر خشک شدن قنات ها در کشور است.
وی گفت: در سال ۱۳۸۳ دبی قنات های ایران ۱۰ برابر آورد رودخانه زاینده رود بود، آورد زاینده رود ۸۰۰ میلیون متر مکعب در ثانیه بود با این حساب ۸ میلیارد متر مکعب آورد قنات های ایران در این سال بود، اما امروز چه اتفاقی افتاده است که قنات ها را یکی از پس از دیگری از دست می دهیم.
وی با طرح این سوال که آیا خشکسالی مقصر است ؟ گفت: خیر ، ما در دهه ۴۰ در ایران خشکسالی داشتیم، حداقل در هزار سال از تاریخ ایران خشکسالی اجتناب ناپذیر است، به حدی خشکسالی داشتیم که در دوره قاجار زاینده رود با آن آوردی که داشت خشک شده بود اما قنات ها را داشتیم.
میراب قنات افزود: نکته ای که در فن احداث قنات در ایران وجود دارد این است که ما در امتداد رودخانه ها قنات های زیادی داشتیم یعنی مردم به این دانش رسیده بودند که رودخانه یک منبع مهم تغذیه سفره های آب زیر زمینی است و بر این اساس سعی می کردند بیشتر قنات ها را در امتداد رودخانه ها حفر کنند تا بتوانند نه تنها از آب رودخانه با احداث بندهای کوتاه استفاده کنند بلکه بتوانند به شکل دیگری بسیاری از اراضی خود را تحت شرب قرار دهند.
وی گفت: اما امروزه ما بیشتر تالاب های خود را هم خشک کرده ایم یعنی رودخانه ای که می توانست با طی کردن یک مسیر ۵۰ تا ۱۰۰ کیلومتری به یک تالاب برسد در مسیر به رغم اینکه اراضی را آبیاری می کرد سفره زیر زمینی را نیز تغذیه می کرد و بخشی از قنات های ما هم از همین راه تغذیه می شد را خشک کردیم.
آخانی افزود: عوامل بعدی خشک شدن رودخانه ها، نابودی تالاب ها و قنات ها می تواند سد سازی، برداشت های بی رویه ، حفر چاه های زیاد و اضافه برداشت ها باشد.
وی گفت: در این میان برخی می گویند کشاورزی توسعه یافته است آیا آب قنات ها می تواند میزان آب مورد نیاز را تامین کند ؟ این افراد ما را کهنه پرست می نامند، اما قاطعانه می توان گفت که بله می تواند، چون در سال ۱۳۸۳ دبی قنات های ایران ۸ میلیارد متر مکعب در ثانیه بود، یعنی یک پنجم آب تجدید پذیری که باید در اختیار ما باشد، الگوی مصرف ما اشتباه بود، ما حدود ۸۸ میلیارد متر مکعب آب تجدید پذیر در اختیار داریم که ۱۰۰ تا ۱۱۰ میلیاد متر مکعب از آن برداشت می کنیم یعنی یک بیلان منفی سنگین داریم .
آخانی ادامه داد: حالا از آن ۸۸ میلیارد متر مکعب اگر بخواهیم به توسعه پایدار برسیم مجازیم که فقط ۴۰ درصد برداشت کنیم یعنی می شود حدود ۴۰ میلیارد متر مکعب، از این میزان یک پنجم آن را قنوات تامین می کردند که ۸ میلیارد متر مکعب است پس می توانستیم یک پنجم مواد غذایی خود را به صورت پایدار تا سال های سال از منابع آبی قنات تامین کنیم یعنی می توانستیم به پایداری برسیم اما الگوی مصرف ما غلط بود.

*** قنات ها را می توان نجات داد
وی اظهار داشت: ما می گوییم بحران آب به وجود آمده است حالا بحران آب تبعات زیادی مانند از بین رفتن گونه های گیاهی و جانوری، نابودی ذخایر ژنتیکی ، فرسایش و شوری خاک را به دنبال دارد.
آخانی ادامه داد: بحران آب یک پدیده خطرناک دیگری به نام فرونشست زمین را نیز به دنبال دارد که بسیار خطرناک است، اگر دچار این پدیده شویم دیگر قابل برگشت نیست همانطور که گونه گیاهی یا جانوری که از بین برود دیگر قابل احیا و بازگشت نیست آن بخش از زمینی که دچار فرونشست شود دیگر زمینی مرده است و قابل احیا نیست.
وی گفت: زمانی که فرونشست اتفاق افتاد برگشت آن بسیار دشوار و غیر ممکن است زیرا خلل و فرج خاک را از دست می دهیم چون آن منافذی که می توانند آب را نگه دارند از بین می روند و به دنبال آن اتفاق ناگوار دیگری مانند وقوع سیل را داریم چون دراین حالت دیگر آب در زمین نفوذ نمی کند و در قالب سیل جاری می شود.
وی در پاسخ به اینکه آیا می توان در چنین شرایطی قنات ها را احیا کرد گفت: فکر می کنم می توان احیا کرد البته خیلی با قدرت نمی گویم اما فکر می کنم حدود ۷۰ درصد قنات ها را می توان نجات داد اما به یک تمهیدات ویژه از سوی دولت و حاکمیت نیاز دارد.
آخانی افزود: باید با کنترل برداشت های اضافه آبخوان ها را احیا کنیم، در حوضه آب نباید سازه ای نگاه کنیم ، همچنین احیای مراتع و جنگل ها ضریب نفوذ پذیری خاک را افزایش می دهند.
به گفته وی در سال های گذشته تحقیقی در امریکا صورت گرفت که نشان داد به ازای هر ۲۰ درصد احیای مراتع می توان ۱۰۰ درصد سیلاب را کنترل کرد.
وی گفت: وقتی بتوانیم این کارها را انجام دهیم قطعا می توانیم ضریب نفوذ پذیری آب را بالا ببریم وقتی بالا رفت و برداشت ها را کنترل کردیم خودبخود قنات ها احیا می شوند یا می توانیم آنها را مرمت کنیم.
آخانی تاکید کرد: در کنار تمام این اقدامات باید جامعه کشاورزی را در بخش روستایی توانمند کنیم تا بتوانند قنات های خود را احیا کنند و دولت و حاکمیت نیز به احیای آنها کمک کنند.
این فعال محیط زیست ادامه داد: گاهی به اشتباه روستاییان را توانمند می کنیم زیرا فکر می کنیم اگر به روستاییان چاه بدهیم توانمند می شوند این جای خود ، اما اگر بتوانیم محصولی که تولید می کنند را با بهترین قیمت خریداری کنیم یا شرایط برای فروش بهتر محصول فراهم کنیم قطعا توانمند تر می شود زیرا در این صورت بهتر می دانند که چگونه آب را مدیریت کنند.
میراب قنات ها ادامه داد: به اعتقاد من می شود قنات ها را احیا کرد و شرایط برای احیای حداقل برخی قنوات وجود دارد، البته بیلان آبی برخی دشت ها به حدی منفی شده که چاه هایی با عمق ۳۰ تا ۴۰ متر دیگر به آب نمی رسد، ما هزار سال ذخیره آب خود را حداقل در ۳۰ تا ۴۵ سال گذشته مصرف کردیم و اکنون کار به جایی رسیده که با حفر چند صد متر اگر هم به آب برسیم آب بی کیفیتی خواهد بود.
وی گفت: اما معتقدم در بسیاری از مناطق کشور در مرکز ایران مانند استان های مرکزی، تهران، همدان و خراسان می شود قنات ها را احیا کرد فقط باید تمهیدات ویژه اندیشیده و برداشت های اضافه از چاه ها متوقف شود.
آخانی تاکید کرد: اگر قنات ها احیا شوند توان این را دارند تا بخشی از مشکلات آبی کنونی کشور را حل کنند، الگوی مصرف ما اشتباه است اگر آنرا درست کنیم ، بر اساس میزان مصرف ۴۰ درصد آب تجدید پذیر ؛ قنات می تواند جوابگو باشد، حتی پایداری می آورد.
وی اظهار داشت: تمدن ایرانی طی هزاران سال با این روش زندگی کرد حالا چطور شد که در مدت ۴۰ سال گذشته با این چالش روبرو شد ؟ چون الگوی مصرف را تغییر دادیم اگر الگو اصلاح شود قطعا از این چالش با موفقیت عبور خواهیم کرد.

*** نیازمند قانون مستقل برای قنات ها هستیم
وی اظهار داشت: در سال ۱۳۶۱ قانون توزیع عادلانه آب داشتیم این قانون بازنگری نشده بود تا اینکه آمد به سمت قانون تعیین تکلیف چاه های بدون پروانه که تبعات آن متوجه قنات ها شد.
آخانی ادامه داد: باید در حوضه آبی کشور برای قنوات قانون مجزا تعریف کنیم وقتی یک پنجم از آب قابل استفاده یک کشور را یک سازه مهندسی گذشته مانند قنات می تواند تامین کند آیا نباید یک قانون مجزا داشته باشد؛ البته قانون وجود دارد اما کمک زیادی به این جامعه بومی محلی نمی کند تا قدرت حفظ کردن آنرا داشته باشند.
وی گفت: بخشی از قنوات ما در حریم های شهری در حال نابودی هستند، حفظ آن یک قانون قوی می خواهد چون شاید مسولان شهری بگویند از چاه بهتر آب برداشت می کنیم و دیگر چرا به سمت قنات برویم.