چه کربلاست امروز ،نگاهی کوتاه به قصیده‌ای مشهور

2017-09-28
308 بازدید

چه کربلاست امروز نگاهی کوتاه به قصیده‌ای مشهور مریم نوری‌نیا یکی از ابیات مشهوری که بارها شنیده‌ایم این بیت است: چه کربلاست امروز چه پربلاست امروز سر حسین مظلوم از تن جداست امروز سرایندۀ این بیت ،سلیمی‌تونی یکی از شاعران شیعی قرن ۸ و ۹ است. شاعری که موضوع اکثر اشعار دیوانش ولایی است. از […]

IMG_2842چه کربلاست امروز

چه کربلاست امروز

نگاهی کوتاه به قصیده‌ای مشهور

مریم نوری‌نیا
یکی از ابیات مشهوری که بارها شنیده‌ایم این بیت است:
چه کربلاست امروز چه پربلاست امروز سر حسین مظلوم از تن جداست امروز
سرایندۀ این بیت ،سلیمی‌تونی یکی از شاعران شیعی قرن ۸ و ۹ است. شاعری که موضوع اکثر اشعار دیوانش ولایی است. از بین قصاید ولایی او پنج قصیده و یک ترکیب‌بند به مدح و مرثیه امام حسین (ع) اختصاص داده شده است که یکی از قصاید او با بیت مذکور آغاز می‌شود.
این بیت مکرراً در مراسم عزاداری امام حسین (ع) خوانده می‌شود اما کمتر به دنبال سرایندۀ آن بوده‌اند. بیتی که معمولا، مردم به شکل جمعی می‌خوانند و شاید یکی از دلایلی که امکان خوانش جمعی این قصیده را فراهم کرده است زبان ساده و آهنگین آن باشد.
بررسی وزن و قافیۀ قصیده
حرف روی الف (مصوت بلند«آ») در قوافی این قصیده و وزن (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) که وزنی دوری و خیزابی است سبکی هیجانی و شور‌انگیز در قصیده به وجود آورده است. شفیعی کدکنی اوزان شعر را به خیزابی، جویباری، شفاف و کدر تقسیم کرده است. «اوزان خیزابی وزنهای تند و متحرکی هستند که اغلب نظام ایقاعی افاعیل عروضی در آنها به گونه‌ای است که در مقاطع خاصی نوعی نیاز به تکرار را در ذهن شنونده ایجاد می‌کند و غالبا از رکنهای سالم و یا سالم مزاحفی تشکیل شده است که حالت «ترجیع» و «دور» در آنها محسوس است.» (شفیعی کدکنی، ۱۳۹۲: ۳۹۳). استفاده از «امروز» در پایان هر بیت نیز عظمت این واقعه را مورد تاکید قرار می‌دهد.

محتوای قصیده
بیشتر مداحان و مردم ابیات اول این قصیده را می‌خوانند، در واقع این دو بیت در بین مردم معروف است:
چه کربلاست امروز چه پر بلاست امروز سر حسین مظلوم از تن جداست امروز
روز عزاست امروز جان در بلاست امروز غوغای روز محشر در کربلاست امروز (سلیمی تونی، ۱۳۹۰: ۳۵۴)
اما ابیات دیگر این قصیده هم قابل تأمل است. و زبانی ساده دارد و برای خواندن در مراسم عزاداری کاملاً مناسب است.
شاعر در این قصیده وقایعی از کربلا را، که در بین مردم بسیار مشهور است، به تصویر کشیده است. در ابیاتی به شخصیتهایی مانند: علی اصغر (ع)، حضرت عباس (ع)، حضرت قاسم (ع)، ام کلثوم و شهربانو اشاره کرده است:
بی آب مانده اصغر ناخورده شیر مادر آن طفل شهربانو پر خون چراست امروز
عباس بهر اصحاب می‌خواست تا برد آب آن شاه را دو بازو از تن جداست امروز
قاسم فتاده در خون با اقربا و اقوام اندر تنش جراحت بی انتهاست امروز (همان)
حتی شاعر به عروسی حضرت قاسم در بیتی اشاره کرده است واقعه‌ای که درباره صحت تاریخی آن نظرات و اختلافات زیادی وجود دارد:
هر دم عروس قاسم می‌کرد خاک بر سر می‌گفت با دل زار عیشم عزاست امروز
از خون شوهر خویش رو کرده سرخ و می‌گفت بر عارض عروسان سرخی رواست امروز (همان، ۳۵۵)
بررسی انتساب قصیده به شاعری دیگر
نکتۀ مهمی که دربارۀ این قصیده وجود دارد این است که سرایندۀ این قصیده را شاعری به نام مقبل اصفهانی که از شاعران قرن ۱۲ است می‌دانند. از زندگانی این شاعر اطلاع زیادی در دست نیست. نام او آقا محمد شیخا، متخلص به مقبل و مشتهر به میر مقبل یا مقبل اصفهانی بود. زمان ولادت و موطن وی معلوم نیست از اشارات تذکره‌ها بر می‌آید که در روزگار سلطان حسین صفوی در اصفهان شهرت زیادی داشته است. (میرباقری و آصف، ۱۳۹۳: ۴۷)
درباره علت سرودن این ابیات نیز داستانهایی را از مقبل نقل کرده‌اند:
«مقبل (شاعر اصفهانی) در جوانی در نهایت ظرافت و لطافت بود، در ایام محرم به جمعی رسید که به سینه‌زنی در عزای سیدالشهداء علیه‌السلام مشغول بودند، از از روی مسخره چیزی خواند که عزاداران ناراحت شدند .پس از چندی به مرض جذام مبتلا شد، به طوری‌که مردم از او متنفر شده و در آتشخانۀ حمام قرار گرفت. سال دیگر روزی در کنار خرابه با دلی شکسته نشسته بود، جمعی از سینه‌زنان می‌خواندند:
چه کربلاست امروز چه پر بلاست امروز
سر حسین مظلوم از تن جداست امروز
آتش در نهاد مقبل افتاد و به نظر حسرت به ایشان نگریست و گفت:
روز عزاست امروز جان در بلاست امروز
فغان و شور محشر در کربلاست امروز
همان شب پیامبر گرامی‌صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دید، وی را نوازش کرده، از تقصیرش گذشتند. گویند نام او «محمد شیخا» بود و آن جناب او را «مقبل» لقب دادند.لذا شروع به سرودن قضایای سیدالشهداء علیه‌السلام نمود.« (اسماعیلی یزدی، ۱۳۹۰: ۹۰)
مقبل در قرن ۱۲ می‌زیسته است است و سلیمی در قرن نهم. به سه دلیل می‌توانیم نسبت این قصیده به مقبل را مورد تردید قرار بدهیم:
۱٫ سلیمی از لحاظ زمانی قبل از مقبل می‌زیسته است
۲٫ ابیاتی که مقبل بعد از شنیدن عزاداری مردم خوانده است اختلاف‌اندکی با بیت سلیمی‌ دارد:
سلیمی: روز عزاست امروز جان در بلاست امروز غوغای روز محشر در کربلاست امروز

مقبل: روز عزاست امروز جان در بلاست امروز فغان و شور محشر در کربلاست امروز
۳٫ در داستانی که از مقبل نقل شده وی بعد از شنیدن آن دو بیت، ابیات دیگر را سروده است، یعنی این دو بیت در بین مردم مشهور بوده است.
در نهایت، ساختار این قصیده به گونه‌ای است که می‌تواند مورد تقلید شاعران زیادی قرار بگیرد. مثل این بیت که در قصیده وجود ندارد اما در بین مردم بسار مشهور است و در عزاداریها خوانده می‌شود:
عزا عزاست امروز روز عزاست امروز مهدی صاحب الزمان صاحب عزاست امروز
این نکته نشان دهندۀ این است که بعد از ۶۰۰ سال هنوز سبک و وزن و محتوای این قصیده مورد تقلید قرار می‌گیرد.

در ادامه متن کامل قصیده از دیوان سلیمی ذکر می‌شود:
چه کربلاست امروز چه پر بلاست امروز سر حسین مظلوم از تن جداست امروز
روز عزاست امروز جان در بلاست امروز غوغای روز محشر در کربلاست امروز
گریید ای محبان بر ماتم شهیدان زاری کنید و افغان روز عزاست امروز
آن نازش پیمبر سرو ریاض حیدر بی یار و بی برادر در کربلاست امروز
فرزند شاه مردان افتاده در بیابان غلطان به خاک میدان این کی رواست امروز
آن دم که از سر زین افتاد سرور دین گفتند آل یاسین واحسرتاست امروز
زد نعره شهربانو از فرقت شه دین هر دم به ناله می‌گفت زهرا کجاست امروز
من بی‌کس و غریبم بی‌یار و بی‌نصیبم کز مونس و طبیبم از من جداست امروز
بی‌آب مانده اصغر ناخورده شیر مادر آن طفل شهربانو پر خون چراست امروز
عباس بهر اصحاب می‌خواست تا برد آب آن شاه را دو بازو از تن جداست امروز
قاسم فتاده در خون با اقربا و اقوام اندر تنش جراحت بی انتهاست امروز
هر دم عروس قاسم می‌کرد خاک بر سر می‌گفت با دل زار عیشم عزاست امروز
از خون شوهر خویش رو کرده سرخ و می‌گفت بر عارضان عروسان سرخی رواست امروز
کلثوم تشنه در خون با چشم‌های گریان هر دم به ناله می‌گفت بابا کجاست امروز
گر ما سیاه‌پوشیم زین واقعه عجب نیست عیسی به چرخ چهارم نیلی قباست امروز
گوش فلک سلیمی پر شد ز بانگ نوحه گویا تمام عالم ماتم‌سراست امروز

با تشکر از آقای محمد سمایی