کاریز تدبیر ایرانیان باستان، پاسخی به بحران کم آبی

حوزه میراث و گردشگری گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛ پرونده ثبت یازده قنات در فهرست جهانی یونسکو با مشارکت سازمان میراث فرهنگی، وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی با هدف توسعه پایدار و کمک به بحران کم آّبی جهت بررسی و ثبت آماده شده است، این قنات‌ها عبارتند از‌: قنات‌های «‌مون» اردستان، «زارچ» یزد، «اکبرآّباد» بم، «قاسم آّباد» بم، «قصبه» گناباد، «وزوان» اصفهان، «حسن آّباد مشیر» یزد، «بلده» خراسان جنوبی، «ابراهیم آباد» اراک، «جوپار» کرمان، «مزدآباد میمه» اصفهان.

تمدن‌های باستانی در کنار رود‌های بزرگ نیل، دجله، فرات، سند، گنگ، هوانگهو، یانگ تسه، و… شکل گرفتند، اما تنها تمدنی که به دور از هر گونه رودخانه عظیم شکل گرفت و جهان باستان صاحب چهره‌ای برجسته شد تمدن قنات ایران بود، می‌توان گفت جهش چشمگیر ایرانان مدیون قنات، کاریز و آب شناسی اصولی بوده است، در کتب تاریخی آمده است در زمان سلسله هخامنشیان، اگر کسی زمین بایری را با احداث قنات آبیاری می‌کرد، تا پنج نسل از پرداخت هر گونه مالیات معاف بود، به گواهی تاریخ مصر، دریاسالار پارسی اسکیلاکس هخامنشی، هنگام اقامت در مصر، فنون احداث کاریز را به مصریان آموخت. در زمان شاهنشاهی ساسانیان، رساله مدیگان هزار داستان، در شرح ساخت و لایروبی قنات و کاریز، و استفاده هوشمندانه از آن، گفته شده است.

سرزمین وسیع ایران بزرگ از دیرباز با کمبود آب و مرتب نبودن بارش روبرو بوده است لذا ساختن سد و شبکه‌های آبیاری و قنات و کاریز پاسخی برای کم‌آبی محسوب می‌شد بهمین جهت ایرانی‌ها اولین مردمانی بودند که این دانش و فن آوری را دانسته، و استادان ایرانی آنرا به شمال هندوستان، شمال آفریقا و اسپانیا بردند. البته قبل از قرن ۲۰ شبکه های آبی برای آبیاری و کشاورزی بود، اما از قرن ۲۰، انرژی به آن اضافه گردید، و سپس آب شرب هم اهمیت فراوان و اصلی پیدا کرد، آنچه که امروز در قرن ۲۱ از شبکه های آبی می‌خواهیم با گذشته حتی دهه قبل کاملاً متفاوت است اینصورت بزودی مغلوب آب می‌شویم.

امروزه در دنیا قنات یا کاریز پاسخی برای کم آبی مورد توجه جدی قرار گرفته است، و شیوه طراحی آن را از ایرانیان باستان آموخته‌اند و این در حالی است که امروزه قنات در ایران به اندازه قبل مورد توجه نبوده و حضور کمرنگی پیدا کرده است تا جایی که چندی پیش در همایشی که در یکی از دانشگاه‌های معتبر ایران برگزار شد از استادان خارجی برای آموزش نحوه کار کاریز«که ابداع ایرانیان بوده» دعوت شده بود!

کاریز یا قنات به مجرای تونلی شکلی که در زیر زمین کنده شده تا آب در آن جریان یابد می‌گویند، این مجرا که در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه‌هایی که از «مادر چاه» سرچشمه می‌گیرد به منظورهدایت آب و مدیریت آب برای کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می‌شود، این کانال ممکن است تا رسیدن به سطح زمین هزارها متر طول داشته باشند و سرانجام آب این کاریزها به روی سطح زمین می‌آیند که به این محل دهانه کاریز، سر قنات می‌گویند.

فناوری ساخت قنات در اوایل هزاره اول قبل از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران توسعه پیدا کرد و به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا بتوانند در دوره‌های طولانی خشکی که آب سطحی پیدا نمی‌شود به کشت‌وزرع بپردازند. این قنات‌ها به تدریج در مناطق دیگر دنیا رایج شدند و اکنون قنات‌های زیادی از چین تا مراکش و حتی در قاره آمریکا وجود دارند.

قنات به عنوان یک روش بدست آوردن بهینه آب منافع متعددی دارد، که بخش عمده کانال آب در زیر زمین قرار گرفته و در نتیجه هدررفت آب بر اثر تبخیر و نفوذ در خاک کاهش پیدا می‌کند و نیروی سیستم از طریق جاذبه زمین تأمین می‌شود و نیازی به پمپ نیست و دیگر اینکه از آب‌های زیرزمینی به صورت تجدیدپذیر استفاده می‌شود مزیت‌های دیگری را نیز به همراه دارد.

چندی پیش با توجه به بحران کم آبی بحث قنات‌ها به عنوان راهکاری مناسب و قابل دسترسی مورد توجه قرار گرفت و پرونده ۱۱ قنات شاخص کشور آماده و قرار است در تیر ماه سال آینده در اجلاس جهانی یونسکو مطرح شود.

ثبت جهانی قنات‌ها از دو بعد دارای اهمیت است، حل بحران آب و گامی موثر به سوی توسعه پایدار.

پرونده ثبت قنات‌ها پرونده‌ای مشارکتی میان سازمان میراث فرهنگی با وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی و … است که به جهت مشارکتی بودن این پرونده بر خلاف سایر پرونده‌ها که تنها از طریق سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری انجام می‌شد، دشواری خاص خود را داشت.

با وجود بحران آب در ایران و لزوم توجه دستگاه‌های مختلف به میراث گذشته، از یکسال و نیم گذشته پرونده‌هایی برای ثبت در فهرست آثار جهانی انتخاب شد که نیاز به مشارکت سازمان‌ها و شوراهای مردمی داشت، ثبت جهانی قنات‌ها، توجه به میراث گذشته و حل بحران آب است.

درحال حاضر یکی از ویژگی اصلی ثبت قنات ها این است که با مدیریت سنتی مردم اداره می‌شوند. به طوری که در کنار ۱۱ قنات شاخص کشور که برای ثبت در فهرست آثار جهانی انتخاب شده‌اند پایگاه و مرکز پایش با همکاری دستگاه‌ها ایجاد شده است.

پرونده زنجیره‌ای ثبت ۱۱ قنات بسیار ریسک پذیر است زیرا اگر یک قنات شاخصه و معیار قرارگیری در فهرست آثار جهانی را نداشته باشد، کل پرونده به سال بعد موکول میشود لذا تلاش شده است که قنات‌هایی انتخاب شود که جنبه‌های مختلف تکنولوژی و نبوغ ایرانیان به نحو مطلوب در آن رعایت شده باشد.

معاون میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری کشور در خصوص این پرونده‌ها گفت: ثبت جهانی پرونده قنات‌ها، بهانه‌ای است تا آثار گذشتگان به درستی شناسایی، حفاظت و معرفی شوند، از همین رو از گروه های مختلفی که سابقه علمی در حوزه قنات داشتند دعوت به همکاری کردیم تا این پرونده بدون هیچ نقصی در اجلاس میراث جهانی ۲۰۱۶ مطرح شود.

گزارش از: سارا تمیزکار