محمدتقی معینیان – پیشنهاد احداث ژئوپارک تخت سرخ

ویژگیهای ژئوپارک پیشنهادی:
تعریف مفهوم ژئوپارک: ژئوپارک محدوده ی وسیعی از زمین است که در آن از میراث زمین شناختی – جغرافیایی، فرهنگی، بومی و تاریخی – باستانی بازدید و حفاظت می شود. ژئوپارک ها فقط درباره سنگ ها و صخره ها نیستند، ژئوپارکها بوجود می آیند تا میراث زمین شناسی جامعه بشری را حفظ و علاوه بر استفاده نسل حاضر، آنها را برای نسل های آینده، بکر وقابل بهره برداری مجدد باقی بگذارند. بنابراین بدون حضور جامعه انسانی و مردم نمی توان ژئوپارک را کامل دانست. هر یک از میراث بشری اعم از فرهنگی، تاریخی، طبیعی، زمین شناسی و یا به هر شکل دیگری زمانی مفهوم و کاربرد پیدا می کند که مایه ی پیشرفت جامعه و به خصوص مردم جامعه پیرامون خود باشند. سازمان جهانی یونسکو ژئوپارک را براساس اهداف سه گانه ذیل تصویب و مورد حمایت قرار می دهد.
الف)حفظ یک محیط زیست سالم (حفاظت از میراث زمین)
ب)یادگیری و آموزش علوم زمین در ابعاد مختلف
ج)تقویت توسعه پایدار در ابعاد محلی (ژئوتوریسم)
از اهداف مهم ژئوپارک ها، برانگیختن فعالیتهای اقتصادی و توسعه پایدار است که با بهبود شرایط زندگی مردم و همچنین تغییر کیفی محیط های روستائی تاثیرات مستقیمی دارند.
مهمترین مزایای ژئوپارکها برای کشور و منطقه حاشیه ای عبارتند از:
۱-توسعه صنعت پایدار طبیعت گردی و کشور گردی
۲-ارتقاء فرهنگ عمومی کشور در جهت سفر و گردشگری
۳-ارتقاء فرهنگ عمومی نسبت به ارزش پدیده های زمینی و جغرافیائی.
۴-حفاظت از محیط زیست و میراث طبیعی – تاریخی – فرهنگی در معرض خطر و یا انقراض
۵-اشتغالزائی و بهبود سطح زندگی مردم بویژه ساکنین داخل و حاشیه منطقه
۶-توجه به فرهنگ بومی و تلاش برای حفظ آئین و رسوم محلی
۷-برخورداری از تسهیلات ویژه سازمانهای ملی و بین المللی مرتبط
۸-پایداری توسعه گردشگری و ژئوتوریسم داخلی و خارجی
تاکنون در ۱۷ کشور جهان ۶۸ ژئوپارک به ثبت سازمان جهانی یونسکو رسیده است. ایران نیز نخستین ژئوپارک خود در جزیره قشم را در ۱ ژانویه سال ۲۰۰۷ به ثبت سازمان جهانی یونسکو رساند. در حال حاضر ۲۰ منطقه در کشور برای ثبت ژئوپارکهای جدید به سازمان یونسکو معرفی شده اند شامل ژئوپارکهای کویر لوت، نخلک انارک، جندق خور و بیابانک، دریاچه ارومیه و ارتفاعات دماوند، سبلان، مکران، سهند، کلات، دشتی، گوهردشت، اشترانکوه، گنو، ماکو، کبیرکوه و جنگلهای گلستان و ارسباران ،خوشبختانه منطقه سه و تخت سرخ میمه در مقایسه با اکثر مناطق پیشنهادی جهت احداث ژئوپارک دارای شرایط بهتر و غنای زمین شناسی و زمین ریختی بهتری هستند که از دید محققان مغفول مانده اند و در صورت معرفی بر مبنای علمی می توانند در اولویت ثبت جهانی یونسکو قرار گیرند.

۱-ژئوسایت زمین شناسی تخت سرخ

ژئوسایت زمین شناسی منطقه ، شامل آهک های دوره میوسن ، سازند پلیوسن ، کنگلو مرای هولوسن پیشین ، آهکهای کر تاسه میانی ، ماسه سنگهای ژوراسیک و رسوبات پیشین است در مرکز ژئوپارک پیشنهادی ، بام ژئوپارک قراردارد .چندین تخت مرتفع قرمز رنگ از جنس سنگهای تراورتن در بالا، سنگهای اکسیدآهن (هماتیت در میانه، سنگ دگرگون شده مرمر و خاکهای سیاه رنگ کائولن در سطح زمین است )که در دیواره های اطراف این تختها قابل مشاهده است. علاوه بر این ، وجود رسوبات زمین شناسی و سنگهای آذرین از سه دوران و چهار دوره زمین شناسی با رخنمونها و بیرون زدگی ها در ارتفاعات حاشیه منطقه ، به وضوح قابل مشاهده است. با انواع و اقسام سنگهای رسوبی، آذرین، دگرگون و حدود ۳۹ کانی معدنی و فلزی نظیر مواد فلزی طلا، آهن مگنت، اکسیدهای آهن (هماتیت ، لیمونیت، هلوشیست) مس و اکسیدهای پریت و کالکوپیریت مس، سرب، روی و سنگهای تزئینی گرانیت، انواع مرمریت و انواع سنگهای رسوبی تراورتن به رنگهای متنوع، انواع سنگهای آهکی به رنگهای متنوع، خاکهای صنعتی نسوز، تالک، کائولن و انواع فلدسپاتها و غیره را می توان یافت که برای پژوهش ها و تحقیقات کانی شناسی، پترولوژی یا سنگ شناسی می تواند مورد مطالعه قرار گیرد.

ویژگی های سایت زمین شناسی منطقه به حدی گسترده است که معرفی آن شامل کتابی قطور خواهد شد و در حد حوصله این مقاله کوتاه نیست انشااله با تاسیس این ژئوپارک، برای معرفی آن، با همکاری متخصصان علوم مختلف محلی ، شناسنامه ای غنی و پربار برای این منطقه مهم و ارزشمند تهیه خواهد شد. در این بخش فقط اشاره، مختصری به ویژگی ها و وضعیت زمین شناسی منطقه خواهیم داشت
در منطقه تشکیلات کرتاسه میانی بصورت آهکهای خاکستری تیره با فسلیهای اربیتولین دار دیده می شود که ارتفاعات کوههای (گندم، کاه، کلنگ های کلوین، سیاه کوه چهل دختران و تپه های دو سیاه کلنگ قرقچی )در اطراف تخت سرخ را تشکیل می دهند، این آهکها دارای درز و شکافهای زیادی هستند که با رگه هائی از کلسیت پر شده است و با غوطه وری شمال به سمت شرق در طبقات ۳۰ تا ۴۵ درجه قرار دارند.
در دشتهای جلگه ای حاشیه این ارتفاعات و ریشه ارتفاعات کوه بیدک مارنهای قرمز رنگ دارای اکسیدآهن (هماتیت) و زردرنگ( لیمونیت ) دیده می شود.
تشکیلات میوسن بصورت مارنهای زرد، خاکستری و تیره و سربی نیز در بعضی از نقاط حاشیه تخت سرخ به صورت تپه های کم ارتفاع مشاهده می گردد.
در لایه بالائی تپه های کم ارتفاع پای تخت سرخ از جمله تخت محمدجعفر بافتهای نازک کنگلومرائی دیده می شوند که دانه ها تشکیل دهنده آنها بیشتر از مواد آندزیت با سیمانی آهکی است.

در این منطقه دانه هائی از سنگهای آهکی کرتاسه، شیست و ماسه سنگ های ژوراسیک نیز دیده می شوند. این کنگلومراها فشرده و چین خورده با رنگ سیمان قرمز و زردآجری، در شمال و غرب منطقه دیده می شوند. علاوه بر این تشکیلات در بعضی نقاط از جمله منطقه کال کره و اطراف آن سنگ جوش با فشردگی کم دیده می شود که دانه های تشکیل دهنده آن نظیر رسوبات آبرفتی دشت است.
این سنگ جوشها در بعضی نقاط در اثر عوامل طبیعی تخریب شده و حالت آبرفتی به خود گرفته و مسیلهای متعددی در آنها حفر شده است. در لایه زیرین سنگهای کنگلومرا و سنگهای جوش آبرفتی خاکهای کائولن سیاه رنگ لجنی دیده می شوند که عمق آنها نامشخص بوده و در حال حاضر دیواره دره ها و بستر تمام دره ها از جمله ( دره دوزخی و تخت نمک) را پوشانده است.
در جنوب غربی منطقه قله عظیم وبلند مستکوه از جنس مواد آذرین بیرونی (گرانیت) و در ارتفاعات شمالی قلل مرتفع آذرین و رسوبی ، قلعه سیاه ، رزبیده ، یوخلو ، پلنگی و شیخ احمد در شمال همواری موته قرار دارند.

و اما تخت های منطقه : تخت های ، بوم تخت، تخت بزرگ و تخت سرخ و تخت گرد نام دارند. در مرکز منطقه یک تخت بلند به نام بوم تخت قراردارد که بلندترین تخت منطقه است .. تختی با دشتی مرتفع و گسترده با چشم اندازی بسیار جذاب و مشرف بر بخش وسیعی از منطقه که در مرکز ژئو پارک پیشنهادی قرارداد. پوشش سخت و مقاوم آهکی روی سازندهای این بخش شرایطی ایجاد کرده که موجب افزایش مقاومت آن در برابر عوامل فرسایشی شده و حالت دشت مانند و مرتفع آن حفظ شده است. در این ناحیه طراوت هوا و بوته های محدود در کنار درختچه های قیچ دیده می شود که بسیار جالب و چشمگیر است. در کنار این تخت ، تختی ،کم وسعت در قسمت غربی وجود دارد بنام تخت گرد ، در ضلع جنوبی و جنوب شرقی این تخت دو تخت بهم چسبیده با اختلاف ارتفاع بین ۲ تا ۴ متر وجود دارند که تخت کم ارتفاع را تخت کوچک و تخت مرتفع تر را که دارای دیواره های عمومی بلند و قرمز رنگ از جنس سنگهای تراورتن دوران چهارم زمین شناسی بصورت طاقدیسی کم شیب به روی سنگهای رسوبی دگرگون شده مرمر سفید و کرمی قرار گرفته و در پایین دست این سنگها خاکهای سیاه رنگ کائولن قرار گرفته است، را تخت سرخ گویند. وسعت این تخت از تخت گرد بیشتر اما از بوم تخت کمتراست و دارای ارتفاع بین ۲۵ تا ۳۵ متر است در پای این تخت چندین تخت کوچک با ارتفاع بین ۸ تا ۱۷ متر قرار دارد.

که در اثر فرسایش لایه روئی آهکی و کائولن رسوبی زیرین، از هم جدا شده و مابین آنها دره‌هائی کم عمق بوجودآمده، از جمله این تختها می‌توان به تخت محمدجعفر و تخت میرعماد و دره‌های (دره دوزخی، دره چشمه شیرینه، دره چشمه دزوله) اشاره کرد. درکنار این تخت‌ها و دره‌ها زمین دق سیاه‌رنگ و نمک خیزی قرار دارد که در قدیم نمک موردنیاز اهالی از این منطقه تأمین می‌گردید. پس از عبور از دق نمک، در جنوب به دشتهای جلگه‌ای هموار با شیب ملائم از دامنه ارتفاعات کوههای بیدک، گندم، کلوین، کاه، کوزل و سیاهکوه شروع تا همواری وسیع یوزمشک و سرانجام به ارتفاعات مستکوه و قیقوجه و از شمال غرب به پناهگاه حیات وحش موته ، مجتمع عظیم طلای موته و دشتهای جلگه ای دامنه ارتفاعات قله سیاه ، یوخلو ،پلنگی ، شیخ احمد (همواری موته) و بزرگترین مجتمع معادن کشور (معادن لایبید) خاتمه می‌یابد.

وجود رسوبات و مواد آذرینی و دگرگونی مربوط به سه دوران زمین شناسی و ۴ دوره از سه دوران، یک منطقه استثنائی از نظر پارک علمی و تحقیقاتی زمین‌شناسی را در منطقه بوجود آورده که در سایر مناطق ایران بجز در منطقه سه (منطقه‌ای که دارای رسوبات و مواد آذرینی چهار دوران زمین شناسی است) کمتر دیده می‌شود.
ساختار زمین‌شناسی منطقه در کنار چشم اندازها و پدیده‌های زیبا زمین‌شناسی از جمله چشمه فعال تراورتن (چشمه دزوله ) می‌تواند یکی از بهترین امتیازات و گزینه ها برای تبدیل این زون بی نظیر زمین شناسی به یک پارک علمی و تحقیقاتی زمین شناسی (ژئوپارک) باشد.

چشمه های گوگردی منطقه:
چشمه های گوگردی، یکی از سایت های مهم ژئوپارک تخت سرخ هستند . یکی از این چشمه ها ، چشمه بستر رودخانه گردگاو است که در فاصله ۱۰ کیلومتری مرکز ژئوپارک قرار داردودر تمام طول سال در بستر رودخانه گردگاو جاری است . این چشمه از سالیان گذشته دور وجود داشته و اکثر اهالی میمه و روستاهای لوشاب و موته بخصوص دامداران از آب این چشمه برای دردهای مفاصل و گرفتگی های عضلانی و دیگر بیماریهای پوستی و درمان بیماریهای پوستی دامهای خود استفاده می کردند . علاوه بر این چشمه ، در فاصله ۱۰۰ متری شمال تخت محمد جعفر چشمه گوگردی دیگری قرار دارد که به دلیل عدم لایروبی ، وضعیت مناسبی ندارد اما بالایروبی و احداث حوضچه بتنی در کنار آن می توان از آب این چشمه نیز برای درمان دردهای مفاصل و بیماریهای پوستی استفاده کرد .
با احداث استخر و حوضچه بتنی در کنار چشمه های گوگرد منطقه می توان از خاصیت درمانی آب این چشمه ها استفاده بهینه و مناسب در راستای جذب گردشگری به منطقه نمود.
دره های زیبای منطقه :
در بخش شمالی بوم تخت و تخت سرخ ، دره ای عرضی با دیوار های سیاه رنگ بچشم می خورد بنام دره دوزخی ، که مرفولوژی زیبا و اسرار آمیزی را نمایش می دهد . این دره بر اثر فرسایش سیلابی و همچنین پدیده زمین ساختی (کارست)به این شکل درآمد است در کنار این دره چندین دره کوچک طولی و عرضی قرار دارد که سیلاب همه آنها در تنگ بین دو تخت گرد و بوم تخت بهم متصل و به دره گردگاو منتهی می شود . مشابه این دره ها را فقط در صحرای نوادا آمریکا در جای دیگری (در سایر نقاط ایران) نمی توان دید
اکوتوریسم منطقه: ژئوپارک تخت سرخ، شامل مجموعه‌ای از پدیده ها، جاذبه‌های زمین شناختی، طبیعی، تاریخی و فرهنگی است. تخت سرخ میمه دنباله رشته کوه زاگرس مرکزیست که بعنوان یک تاقدیس بزرگ سربرآورده است.
این مجموعه زیبا رخنمون های واضح، لایه بندی مشخص از انواع و اقسام سنگ های رسوبی، آذرین و دگرگون با انواع اشکال فرسایشی (ژئو سایت عملی) و حیات وحش غنی گیاهی و جانوری و آب و هوای بسیار خنک و دلپذیر و دیدنی های متنوع طبیعی نظیر غار زیبا و شگفت‌انگیز دمه وغارکال سیاه، حیات وحش جانوری منحصر به فرد نظیر گونه‌های ارزشمند غزال ایرانی، قوچ و میش زیرگونه اصفهانی و پرندگانی نادر نظیر بالابان، بحری و خزندگان متنوع با پوشش گیاهی غنی از گیاهان داروئی، مرتعی و صنعتی ، چندین چشمه زیبا،رودخانه دائمی و جنگل طبیعی گردگاو، معادن سنگ در حال بهره برداری، دامداری سنتی، اماکن تاریخی قلعه‌های سنگی، غارهای دست ساخت، مجتمع عظیم طلای موته و معادن شدادی و کارخانه استحصال طلا، روستاهای ساده و بی‌آلایش موته، حسن رباط و لوشاب در داخل و حاشیه منطقه و … را در دل خود جای داده است که همگی می‌توانند مقاصد مناسبی برای اکوتوریسم وگردشگران به منطقه و دست‌مایه‌ای برای اشتغال زائی و کسب درآمد مردم منطقه باشند.
ژئوتوریسم منطقه: ژئوتوریسم یکی از زیر شاخه‌های اکوتوریسم است. ژئوتوریسم به معنی نوعی توریسم و گردشگرزمین شناختی است که گردشگران آن، دوستدار محیط زیست و حافظ اکوسیستم هستند و نسبت به سلامت و شناخت اکوسیستم علاقمند و حساس هستند. و در امور گردشگری و طبیعت گردی خود هیچ آسیبی به طبیعت گیاهی و جانوری محیط نمی‌زنند. در ژئوپارک تخت سرخ ژئوتوریسم همراه با اکوتوریسم، پدیده‌ی زمین شناسی و محیط زیست را به خدمت آرامش روحی انسانهای کنجکاو درمی‌آورند و آنان را در سفری جذاب، لذت بخش و پرخاطره با نزدیک کردن انسان و طبیعت بهم ،باعث غوطه‌ورشدن انسان در جاذبه‌های طبیعی آفرینش منطقه خواهند شد.
جامعه‌ی ملی جغرافیا، ژئوتوریسم را شکلی از توریسم معرفی می‌کند که از ویژگی‌های جغرافیایی منطقه، محیط زیست، زیبائی‌های بومی و میراث تاریخی حفاظت می کند و کیفیت زندگی جوامع محلی را بهبود می بخشد.
خوشبختانه در حال حاضر ، منطقه همه روزه شاهد گردشگران و طبیعت‌گردان است اما طبیعت‌گردانی که بعضا باعث آسیب به محیط زیست منطقه می شوند انشاءالله با احداث ژئوپارک، مفهوم علمی و پایدار گردشگری (ژئوتوریسم) در برنامه‌های کاری گنجانده خواهد شدو با گردشگری پایدار، گردشگران ، دوستدار و نگهدارنده میراث تاریخی، طبیعی و فرهنگی منطقه خواهند بودو با رفتار خود سعی در به حداقل رساندن میراث تخریب محیط زیست، به هدر رفتن انرژی، ایجاد زباله، نابودی پوشش گیاهی و حیات وحش جانوری و آلودگی‌های زیست محیطی خواهند داشت.

ژئوسایت نمکی منطقه: ژئوسایت نمکی می تواند یکی از زونهای پرجاذبه علمی و گردشگری ژئوپارک تخت سرخ باشد. در این سایت که در بخش جنوبی تخت سرخ قراردارد، به دلیل پدیده دیاپریسم که بخاطر تفاوت چگالی در عناصر موجود در خاک بوجود می‌آید. مرتب نمک طعام خالص(NaCl) سر از دل خاک بیرون می‌آورد که در صبح زود چشم هر بیننده‌ای را محسور و مبهوت خودکرده و چیره‌دستی نقاش بی همتای آنرا به نمایش می‌گذارد. همچنین وجود چندچشمه نمک و سفید پوش کردن بستر دره‌ها و زمین‌های اطراف این سایت نمکی در صبحگاهان چشم اندازی رویائی به منطقه می دهد. تنفس صبحگاهی در چنین محیط‌هائی درمان بسیاری از بیماری‌های تنفسی و ریوی و همچنین بیماری‌های عصبی است.
در بسیاری از نقاط جهان، خصوصا در کشورهای پیشرفته‌ای همچون آلمان و فرانسه، محققان و پزشکان با پی بردن با تاثیر بسیار مثبت فضاهای نمکی برای بهبود بیماران تنفسی و عصبی، با صرف هزینه‌های زیادی، اقدام به ساخت محیط های مصنوعی نمکی برای هالوتراپی بیماران می کنند و درآمدهای بسیار زیادی را از این شاخه گردشگری، که به گردشگری سلامت مشهور است کسب می کنند. این درحالی است که در سایت نمکی تخت سرخ میمه، با دارابودن این محیط اعجاب‌انگیز به صورت خداداد و بدون نیاز به صرف هزینه های گزاف، آماده‌ی بهره‌برداری و استفاده می‌باشد، با توجه به اینکه امروزه اهمیت محیط‌های نمکی برکسی پوشیده نیست، باید با احداث ژئوپارک تخت سرخ، تلاش کرد با معرفی ژئوسایت زیبای نمکی آن به مردم عزیز کشورمان و دیگر جهانیان، مایه‌ی پیشرفت و توسعه این مقصد مهم گردشگری شد تا این منطقه در آینده بتواند یکی از مظاهر درآمد و پیشبرد اقتصادی در راستای بهبود سطح کیفی زندگی روستاها و شهرهای همجوار این ژئوسایت بشود تا روزبه روز شاهد ترقی جامعه محلی منطقه باشیم.
بدون شک گردشگری که از ژئوسایت نمکی بازدید می‌کند با یک تیر دونشان را خواهد زد. هم قدم در محیطی زیبا و به‌یادماندنی می گذارد که همانندش به راحتی قابل یافتن در کشور نیست و هم بسیاری از بیماری‌ها را از خود دور می‌نماید. و با لبخند رضایت به حضور خود در ژئوپارک تخت سرخ منطقه را ترک می نماید.
ضرورت تاسیس ژئوپارک تخت سرخ
بسیاری از ما ازتماشای منطقه تخت سرخ و قله های زیبای اطراف آن و دره های شکل گرفته از فرسایش زمین و چشم انداز های زیبای طبیعی منطقه لذت می بریم و این در حالی است که از پدیده های زمین گردشگری آگاهی و شناخت کافی نداریم و شاید ندانیم همه این پدیده ها بخشی از میراث زمین شناختی ما محسوب می شوند . این جایگاه های گردشگری بویژه برای منطقه ما که هیچ منبع درآمد کشاورزی ، صنعتی ، بازرگانی و خدماتی ندارد به خاطر میراث زمین شناختی منحصر بفرد( تخت سرخ )قابلیت آنرا دارد که به یکی از قطبهای گردشگری زمین شناختی کشور و استان تبدیل شود .
با تاسیس ژئوپارک تخت سرخ و تجهیز آن به امکانات حمل و نقل و امکانات خدماتی و رفاهی برای منطقه ، این منطقه بخاطر ویژگی های بی همتای زمین شناختی و زمین ریخت شناسی خود می تواند به یکی از مقصد های اصلی زمین گردشگری کشورومراکز علمی وتحقیقاتی ودانشگاهی کشور، استان وشهرستان تبدیل شود .